Elk kind een gezonde schoolmaaltijd: hoe doe je dat?

Toegankelijke schoolmaaltijden: het perspectief van kwetsbare ouders

Een gezonde schoolmaaltijd: het is een prioriteit voor ouders in een maatschappelijk kwetsbare situatie. Maar evident, dat is dat niet. Toch leveren ze enorme inspanningen om de schoolmaaltijden te betalen of de brooddozen te vullen. Het Vlaams Instituut Gezond Leven vzw sprak in 2023 met een twintigtal ouders in een maatschappelijk kwetsbare situatie over schoolmaaltijden.

Gezond, goedkoop en gemakkelijk. Dat zijn de drie zaken die je wilt voor een schoolmaaltijd! Maar het is moeilijk om ze allemaal te hebben. Wil je gezond en goedkoop? Ja, dan moet je alles zelf bereiden. Als alleenstaande ouder heb je daar niet altijd de fut voor. (Cas, alleenstaande ouder)

Een warme maaltijd op een basisschool kost gemiddeld €4. Een hoge prijs, zeggen ouders. Zeker voor diegenen met meerdere kinderen. Ook in de supermarkt kunnen ze niets anders dan rekening houden met hun budget. Zo kiezen ze bijvoorbeeld voor de goedkope pot suikerrijke confituur. Ook al weten ze maar al te goed dat dit niet de gezondste keuze is.

Wat zijn de drempels?

De prijs is een typisch voorbeeld van zo’n mogelijke drempel. Maar ook in landen waar de overheid gratis schoolmaaltijden aanbiedt aan ouders in een maatschappelijk kwetsbare situatie, maken niet al deze ouders er gebruik van. Naast de prijs zijn er dus nog andere factoren die een drempel vormen. Ook de ouders in ons onderzoek rapporteren meerdere drempels, zowel om het voedingsaanbod op school te gebruiken (Zal mijn kind het wel lusten? Is het wel echt halal?) als om de eigen brooddoos te vullen (Heb ik tijd om naar de goedkope winkel verderop te gaan? Voldoen de producten die ik van de voedselvoorziening kreeg aan het voedingsbeleid van de school?).

Hoe inzetten op een toegankelijk voedingsaanbod?

Om de toegankelijkheid van een aanbod in kaart te brengen, maakt het Vlaams Instituut Gezond Leven vzw gebruik van de 8 B’s: 8 woorden die beginnen met een B en die de toegankelijkheid van het aanbod bepalen. Deze B’s zien we ook terugkomen bij de zaken die de ouders als belangrijk rapporteerden:

• de prijs van het voedingsaanbod (Betaalbaarheid);
• de eetvoorkeuren en eetvaardigheden van de leerlingen (Bruikbaarheid): geen enkele leerling eet graag iets wat die niet lust. Smaak is dus een belangrijke factor. Ook voor ouders is het belangrijk dat hun kind de schoolmaaltijden lekker vindt. Wanneer kinderen omwille van smaak hun bord niet leegeten, krijgen ouders immers geen waar voor hun geld. Niet alleen smaak, maar ook de visuele aantrekkelijkheid van maaltijden kan doorslaggevend zijn;
• culturele diversiteit (Begrip): onbekend is onbemind. Voor leerlingen met een migratieachtergrond kan het schoolmenu heel ‘Vlaams’ lijken. Eetvaardigheden worden dan ook deels beïnvloed door de culturele achtergrond van een leerling. Daarnaast zijn er vaak ook religieuze voedingsvoorschriften waar leerlingen uit een andere cultuur rekening mee houden;
• communicatie en bekendmaking (Bekend): om gebruik te maken van het voedingsaanbod op school, moeten ouders het in eerste instantie ook kennen. Niet alle ouders hebben digitale vaardigheden of hebben Nederlands als moedertaal;
• eetervaring: niet alleen de maaltijd is belangrijk, maar ook de eetervaring. Om te kunnen genieten van hun maaltijd is het belangrijk dat leerlingen hier tijd en ruimte voor krijgen. Als schoolmedewerker kan je een belangrijke rol opnemen bij het creëren van een positieve eetervaring;
• stigmavrij (Begrip): verschillende scholen bieden gratis maaltijden aan voor leerlingen die omwille van financiële problemen geen gebruik kunnen maken van het aanbod. Vaak moeten ouders hiernaar vragen of bewijzen dat ze hier recht op hebben. Voor ouders en/of leerlingen in een maatschappelijk kwetsbare situatie kan het moeilijk zijn om hun financiële situatie te bespreken. Zorg daarom steeds voor een veilige omgeving.

De voedselomgeving rond de school

Niet alleen het voedingsaanbod op school, maar ook rond de school bepaalt wat leerlingen tijdens de schooluren eten. Misschien verlaten de leerlingen uit het secundair onderwijs de school tijdens de middagpauze. Hierdoor hebben zij meer toegang tot lunchmogelijkheden in de buurt, zoals de broodjeszaak tegenover de school of de frituur in de stad.

Daarom is het van belang dat scholen inzetten op een integraal beleid met oog voor de voedselomgeving buiten de schoolmuren. Participatie van leerlingen bij het voedingsbeleid op school draagt hiertoe bij. Door hen de kans te geven hun mening te formuleren, zal het voedingsaanbod op school meer aansluiten bij wat zij belangrijk vinden.

Op zoek naar inspiratie voor het opzetten van een voedingsbeleid op school? Bekijk onze methodiek Gezonde School.

Drempels voor scholen

Gezond Leven ging daarnaast in gesprek met het schoolpersoneel, dat ook de vragenlijst over toegankelijke schoolmaaltijden invulde. Daaruit blijkt dat scholen al inspanningen leveren om een aanbod van maaltijden te voorzien. Bovendien (her)kennen ze de drempels die de ouders aangeven. Alleen kunnen ze die niet zomaar wegnemen omdat ze zélf op hun grenzen botsen.

Denk maar aan een tekort aan middelen en tijd, een ontoereikende infrastructuur, te weinig expertise, geen draagkracht bij het personeel, een diverse leerlingenpopulatie, een gebrek aan samenwerking met bijvoorbeeld cateraars en/of het lokale bestuur, …

Gratis schoolmaaltijden als oplossing?

Maar wat is dan de oplossing? Kort gezegd: een quick fix bestaat niet. Daarvoor is de problematiek té complex. Maar uit het onderzoek komen wel een aantal mogelijkheden naar voor. Zo lijstte Gezond Leven vzw bestaande schoolmaaltijdprojecten op en sprak met zestien initiatiefnemers. En zij waren unaniem: er is nood aan een gratis aanbod schoollunches voor iedereen. Vooral bij scholen met veel leerlingen in een maatschappelijk kwetsbare positie is die behoefte groot. Het voorzien van minstens één gratis maaltijd voor álle kinderen op school kan volgens hen dus een oplossing zijn voor de ongezonde en niet milieuverantwoorde brooddozen. Bovendien kan zo’n aangeboden schoollunch ook een manier zijn om moeilijke etertjes kennis te laten maken met nieuwe voedingsmiddelen en hen zo op weg te helpen naar een gezonder voedingspatroon.

Ouders in een maatschappelijk kwetsbare situatie zijn echter niet allemaal vragende partij in het gratis-verhaal. Zij willen eigenlijk het liefst in staat gesteld worden om zelf te kunnen betalen voor een schoolmaaltijd. Dat vraagt om een meer structurele aanpak voor de armoedeproblematiek (bv. inzetten op werkgelegenheid, …). Daarnaast stelden ze zelf ook een betaalbare prijs voor, wat voor hen betekent een prijs tussen 1 en maximum 3 euro voor een warme maaltijd. Uit de bevraging bij scholen bleek dat een gemiddelde warme maaltijd nu 4 euro kost.

Kortom: schoolmaaltijden moeten niet voor iedereen helemaal gratis, maar wel betaalbaar zijn. Een haalbare formule kan daarbij zijn om eerst en vooral betaalbare/gratis lunches te voorzien voor scholen met een hoog aandeel kwetsbare leerlingen en om daarnaast in te zetten op meer betaalbare schoolmaaltijden voor iedereen.

Ondersteuning voor scholen

Voor scholen is de kost van een lunch echter veel meer dan de food cost. Zij hebben niet alleen nood aan financiële middelen, maar ook aan inhoudelijke en praktische ondersteuning om een aanbod maaltijden te installeren dat zowel bij de leerlingen als bij hun ouders ingang vindt. Die ondersteuning is echter geen kwestie van one size fits all. Integendeel. Elke school vraagt een aangepaste aanpak. Zo zal de ene school bijvoorbeeld meer hebben aan hulp bij het opstellen van een gevarieerd menu dat door iedereen gesmaakt wordt, terwijl de andere eerder gebaat zal zijn met acties die ouders helpen om een gezonde lunch te voorzien. Er zal ook sterk moeten worden ingezet op samenwerking tussen scholen, lokale besturen en cateraars.