Prioriteiten beoordelen op basis van gezondheidswinst

Criteria

1. De duurzaamheid van het effect

Sommige maatregelen zorgen voor een gezondheidswinst die op lange termijn blijft bestaan. De winst is gegarandeerd voor verschillende generaties. 

Maatregelen met een duurzaam gezondheidseffect of niet? 

Maatregelen met een duurzaam gezondheidseffect zijn vaak maatregelen die gebaseerd zijn op een langetermijnvisie waarbij rekening gehouden wordt met gezondheid. De uitwerking van de ruimtelijke planning voor de publieke ruimte met het oog op gezondheid of de uitwerking van een gezond mobiliteitsplan scoort hoog op dit criterium. 

Verder is het belangrijk om ook de inrichting van de publieke ruimte af te stemmen op deze plannen. Werk je aan de inrichting van de publieke ruimte en past die inrichting in je langetermijnvisie? Dan zal je maatregel op dit criterium ook hoog scoren. Je hoeft dus niet altijd grootse dingen te doen om hoog te scoren op dit criterium. Houd voor ogen dat elke kleine stap in de goede richting telt, maar vermijd maatregelen die een gezonde ruimtelijke planning op termijn bemoeilijken. Dat is gemakkelijker als je je langetermijndoelstellingen kent.

Aan het andere uiteinde van dit continuüm vind je maatregelen die je vaak sneller kunt realiseren en die op korte termijn positieve gezondheidseffecten hebben. Die maatregelen zijn niet automatisch duurzaam of kunnen op lange termijn misschien negatieve gezondheidseffecten hebben. Het zijn vaak maatregelen die de oorzaak van het probleem niet aanpakken maar de blootstelling aan ongezonde milieu-invloeden beperken. 

Maatregelen die ons beschermen tegen blootstelling

Maatregelen die de oorzaak van het probleem wegnemen, zijn te verkiezen boven maatregelen die alleen de blootstelling aan ongezonde milieu-invloeden uit de publieke ruimte proberen te beperken.

Een gezondere publieke ruimte is een publieke ruimte die uitnodigt tot bewegen, waarin we meer in contact komen met natuur, koelte en anderen, en minder worden blootgesteld aan ongezonde milieu-invloeden zoals ongezonde lucht, geluidshinder of hittestress. Op dit moment worden mensen toch nog vaak blootgesteld aan die ongezonde milieu-invloeden. Hoe ga je daarmee om? 

Als je deze blootstelling (nog steeds) onaanvaardbaar hoog vindt en je kunt ze niet verder doen afnemen door de oorzaak aan te pakken, tref dan maatregelen om de blootstelling te beperken. Blootstellingsmaatregelen gebruik je bij voorkeur alleen als sluitstuk van een gezonde ruimtelijke ordening (dit omvat ruimtelijke planning en inrichting) en een gezond mobiliteitsbeleid om de resterende risico’s weg te nemen of te milderen. 

Blootstellingsmaatregelen kun je ook inzetten in afwachting van een gezondere ruimtelijke ordening of een gezonder mobiliteitsbeleid. Gebruik ze niet als argument om problemen achteraf niet meer bij de oorzaak aan te pakken. Anders kom je niet tot een duurzame verbetering van de publieke ruimte.

Denk er dus goed over na hoe je je budget gaat besteden. Een quick win op het vlak van blootstellingsmaatregelen kost ook geld. Geld dat je niet kunt inzetten voor maatregelen die de oorzaak aanpakken. En dat is erg belangrijk op lange termijn. 

Voorbeelden

Je plant de verdichting in een kern door bijvoorbeeld meer bouwlagen toe te laten in de buurt van knooppunten van openbaar vervoer en voorzieningen of op plaatsen waar de walkabilityscore al hoog is zodat mensen overal dichtbij wonen. Daarnaast kijk je hoe je met de inrichting van de publieke ruimte in de buurt bijvoorbeeld kunt zorgen voor een aangename en veilige fietsomgeving voor alle leeftijden.

Kijk naar het profiel van de bewoners van een buurt en richt de buurt zo in dat ze zo goed mogelijk aansluit bij de bestaande noden. In een heel jonge buurt is er behoefte aan speelgelegenheid, in een oudere buurt vallen rustbanken dan weer meer in de smaak. Ga voor een goede mix in het aanbod voor verschillende doelgroepen.

Voorbeelden met een onzeker of negatief effect op lange termijn

Een geluidswerende muur is een voorbeeld van een maatregel met een onzeker effect op langere termijn. De muur creëert een aangenamere achterliggende buitenruimte, maar de maatregel heeft geen ontradend effect op het autoverkeer. Mensen gaan dus niet meer bewegen omdat ze niet gestimuleerd worden om voor actieve verplaatsing te kiezen. Als het wagenpark blijft groeien, wordt het effect van de maatregel op termijn ook minder groot voor de mensen die achter de muur wonen. 

Een ondergrondse parking bij een nieuw te ontwikkelen wijk lijkt misschien een goede maatregel om auto’s uit het straatbeeld te halen, maar zorgt er tegelijk voor dat mensen hun auto heel gemakkelijk vlakbij kunnen parkeren. Deze maatregel kan dus de realisatie bemoeilijken van je langetermijnambitie om het autogebruik te doen dalen. Om het autogebruik te ontraden, kan het beter zijn om minder parking te voorzien, te kiezen voor meer plaatsen voor autodeelsystemen en aandacht te hebben voor de stratenconnectiviteit en de functiemix.

2. Het bereik van de maatregel

Sommige maatregelen zijn goed voor de gezondheid van een grote groep mensen. Andere zijn gericht op een kleine groep. Een bepaalde maatregel kan bovendien verschillend beoordeeld worden, afhankelijk van het gebied waar hij uitgevoerd wordt. Ook het schaalniveau is voor dit criterium belangrijk. Als je werkt aan de planning van een gebied, zul je wellicht een groter bereik hebben dan wanneer je werkt aan de inrichting van een bepaalde wijk of straat.

Voorbeelden

Maak je een mobiliteitsplan voor een hele gemeente? Dan scoort dat hoger op het bereik dan wanneer je een aantal fruitbomen aanplant in één straat. Plan je extra doorsteken in stratenblokken voor fietsers en voetgangers in een centrum met een hoge woondichtheid? Dan hebben veel mensen daar baat bij. Een geluidswerende muur die enkele afgelegen huizen afschermt van doorgaand verkeer, bevoordeelt slechts enkele mensen.

3. De verkleining van de gezondheidsongelijkheid

Sommige maatregelen verkleinen de sociale gezondheidsverschillen. Andere hebben er geen effect op. Sommige maatregelen kunnen de gezondheidsongelijkheid net groter maken. Kies liefst voor maatregelen die meer effect hebben bij bewoners en gebruikers die meer gezondheidsrisico's lopen.

In de walkabilitytool zit een kaartlaag die de gemiddelde inkomens weergeeft per statistische sector. Zo ontdek je waar de meest kwetsbare groepen wonen. Als je werkt aan een gezondere publieke ruimte in die buurten, werk je aan een verkleining van de gezondheidsongelijkheid. 

Voorbeelden

Investeren in de wandel- en fietsinfrastructuur, in speelplekken of in volkstuinen in wijken met een hoge concentratie aan kwetsbare groepen, kan de gezondheidskloof doen krimpen omdat mensen daardoor meer beweegkansen krijgen, meer sociale contacten hebben of gezonder gaan eten. Maar onderzoek toont aan dat wanneer je de publieke ruimte sterk opwaardeert, de vastgoedprijzen vaak stijgen.

Dat kan op termijn leiden tot sociale verdringing, waarbij mensen met lagere inkomens geen woning meer kunnen betalen op die locatie. Op die manier profiteren alleen mensen met hogere inkomens van de gezondere publieke ruimte en kan de gezondheidskloof nog groter worden. 

Je kunt dit effect tegengaan door aanvullende maatregelen te treffen zoals voldoende sociale woningen voorzien, zodat je vat hebt op de huurprijzen.

4. De facilitering van de gezonde keuze

Sommige maatregelen zorgen ervoor dat de gezonde keuze gemakkelijker of zelfs de gemakkelijkste wordt. Andere maatregelen vergemakkelijken die keuze nauwelijks of helemaal niet. Dat kan bijvoorbeeld het geval zijn bij ingrepen in de publieke ruimte die blootstelling van mensen aan negatieve milieu-invloeden tegengaan, bij de oplegging van een verbod of bij maatregelen die wel bedoeld zijn om de gezonde keuze gemakkelijker te maken, maar die hun doel voorbijschieten omdat er nog te grote drempels zijn om de gezonde keuze te maken. 

Voorbeelden

Je ontwikkelt een nieuwe wijk in een centrum op de plaats van een vrijgekomen verouderd bedrijfsterrein, en legt voldoende fiets- en voetpaden aan zodat je het snelst te voet of met de fiets op je bestemming komt.

Je voert een kilometerheffing in om autorijden te ontraden, maar biedt geen degelijke alternatieven aan, waardoor mensen geen behoefte hebben om hun gedrag aan te passen. Dit maakt de ongezonde keuze moeilijker, maar de gezonde niet automatisch gemakkelijker.

Je maakt gaten in een aaneengesloten bomenrij in een street canyon om de luchtkwaliteit te verbeteren. Dat verandert wellicht weinig aan de keuzes die mensen maken.

5. De integrale benadering van gezondheid

Sommige maatregelen hebben een effect op verschillende gezondheidsthema’s, andere slechts op één of enkele thema’s. Een maatregel die effect heeft op meer gezondheidsthema’s is te verkiezen boven een maatregel die effect heeft op minder thema’s. Denk na over hoe je jouw maatregel zo kunt uitvoeren of aanpassen dat hij effect heeft op meer gezondheidsthema’s.

De maatregel wordt op die manier effectiever en je zult hem hoger kunnen scoren op dit criterium. Soms heeft een maatregel positieve effecten op één gezondheidsthema en negatieve effecten op een ander thema. Weeg in dat geval de positieve en negatieve effecten goed tegen elkaar af, en zoek naar flankerende maatregelen om de negatieve effecten op een thema weg te werken.

Dit criterium wordt in de tool meervoudige gezondheidswinst nog meer in detail uitgewerkt.

Voorbeelden

Wil je een fietsverbinding aanleggen? Denk dan ook aan rust- en speelplekken langs de fietsverbinding, plant fruitbomen langs de weg aan, voorzie waterfonteintjes en investeer in goede verlichting om de (sociale) veiligheid te verhogen. Zo krijgt de nieuwe fietsverbinding een grotere meerwaarde. 

De maatregel stimuleert meer beweging, zorgt voor minder geluidshinder en minder luchtverontreiniging, en vergroot de kansen op ontmoetingen. Bovendien brengt de maatregel ons meer in contact met de natuur en gezonde voedingsprikkels,  en heeft hij een positief effect op het klimaat.

De installatie van een geluidswerend scherm doet de geluidshinder dalen, maar heeft verder beperkte effecten.

Aandachtspunt

Uiteraard zijn er nog andere factoren dan gezondheid die mee in de weegschaal gelegd kunnen of moeten worden. Het is aan de persoon die de beslissingen afweegt om te bepalen met welke factoren hij allemaal rekening wil, kan of moet houden om een eindbeslissing te maken. Net omwille van die andere factoren, kan het nuttig zijn om andere beleidsdomeinen zoals economie en milieu te betrekken. Ook zij hebben voordelen bij een gezonde publieke ruimte (bijvoorbeeld gezondere werknemers, minder wateroverlast bij meer doordringbare ondergrond, minder klimaateffecten in de stad door de aanpak van hitte-eilanden). 

Samenwerking met verschillende beleidsdomeinen kan zorgen voor een groter draagvlak en meer (financiële) draagkracht.